Gündelik dilden kelimeler

Yukarıkoçlu'da gündelik dilde kullanılan bazı kelimeleri kayıt altına almam, dil konusunda beni endişelendiren iki sebebe dayanmaktadır: 1. televizyonun köylere çıkması, 2. taşımalı, hatta yatılı eğitim. Bu iki faktörün kuşkusuz köyümüze bir çok olumlu etkileri olacaktır, ama analarımızdan, ninelerimizden gelen, yenice sağılmış süt gibi doğal olan kelimelerimizin, hele hele de seslerimizin kaybolmasına yol açması kaçınılmazdır. Çok az yaşamama rağmen kendimi ait hissettiğim, ölünce toprağına karışmak istediğim köyümün dilinin gelecek kuşaklara aktarılmasına bir katkı olabilir umuduyla kendi imkanlarım çerçevesinde bu derlemeyi yapıyorum. (Ülke çapında bilinen kelimelerin Yukarıkoçlu'da söylenen biçimleri için "Yukarıkoçlu'da Gündelik Dilin Bazı Özellikleri" başlıklı bölümüze bakılabilir.)

(Henüz tamamlanmamıştır, son güncelleme tarihi 2 Mart 2014)


A

acuk- ekşi tatlı, küçük yabani elma

adiref- etraf, çevre

afat- afet

aflat- ahlat

afur- ahır

aga- abi

ağuz- yeni doğuran ineğin koyu kıvamlı ve sarımtırak ilk sütü

ağmak- hayvan sırtına yüklenen yükün bir tarafa yatması, tepenin arkasına dolanmak

ağnak- karşı taraf. "ağnağında" tam karşısında demektir.

ağnanmak- hayvanın sırtüstü yatıp yere sürtünerek kaşınması

ağsulamattan- aniden

ahacukna- işte burada

ahraz- zekaca kıt kişi

alemiyon- aleminyum

aletirik- elektirik

alışmak- ateşlenen odunların tutuşması

alma- elma

amel- ishal

ameliyet- ameliyat.

ameliyet dokturu- cerrah

anca- ancak

andavallu- ahmak

apdeslük- evin el-yüz (hatta bulaşık) yıkama yeri

Apdil- Abdullah için kısaltma

apolle- hoparlör

Aprul- Nisan

arşak- yün eğirme sırasında elde çevrilen tahta alet

atlamak- ayıklamak ("ot atlamak" "daş atlamak")

aş- sebzeli yemek (genellikle içine bulgur katılır)"mancar aşı"

aşmak- erkek hayvanın çiftleşmesi

aş yerme- aşerme

aşurma- büyük kazan

aşurtma- büyük kazan

atlamak- ayırmak, ayıklamak, temizlemek ("ot atlama")

avara- avere, işssiz güçsüz

avkalamak- hırpalamak, örselemek

avkuru- çapraz, ters

avlo- (o uzatılır) ince uzun sırık, çalılarla yapılmış bahçe duvarı

avu-zehir, zehirli ot ya da bitki. ("Avu galasıca" hoşlanılmayan kişiler için söylenen beddua türünden bir deyim.)

aydışmak- inadına tartışmak. "Beniminen aydışma."

azınsımak- az görmek. "Doktur parayı azınsıdı herasıl."



B

bağırtlak- bebekleri beşiğe belerken tespit için kullanılan bez

badanaç- patinaj

balak- malak, manda yavrusu

baldırcan- patlıcan

balle- balya

banak- yufka ekmeğin dürülerek yenebilecek kadar küçük parçası

bandıkmak- çok yorulmak, yorgunluktan nefes alamaz hale gelip bunalmak

bar- küf, pas ("bar bağlamak" şeklinde kullanılır)

barabur- beraber

barsuk- (a uzatılır) barsak

becere- yol üzeri olmayan, yerleşime uygun olmayan yer

behemal- (behemehâldan bozma) mutlaka

belber- berber

beleyki- keşke

belkit- belki

bellülemek- belirlemek

bennek- kendini beğenmiş, kendini öven

bertikmek- burkmak ("ayamı berkitmişim")

beslek- evlatlık (aşağılama anlamında kullanılır)

beşlü- beşibiryerde altın ("geline iki bilersük bi de beşlü yapmışla")

bettafa- beddua

beyfide- (muhtemelen 'beyhude'den bozma) boşuna

beytambala kalmak- (muhtemelen 'betül mala kalmak'tan bozma) göç edip gidinin evinin, yerinin yurdunun ortada kalması

bıdak- budak

bıdırtu- alçak sesle konuşma

bıldır- geçen yıl

bızılamak- buzağılamak, buzağı doğurmak

bi ta- (a uzatılır) bir daha

biçik- buzağı

biki- (muhtemelen bir-ikiden bozma)- biraz, bir kaç

bilersük- bilezik

bilo daşı- (o uzatılır) bileyi taşı

birükdümek- biriktirmek

bişek- yağ çıkarmak için yayıkta ayranı döğmeye yarayan ve bir sırığın ucuna küçük bir ağaç tekerin takılmasıyla yapılan araç

bişü- yağda kızartılan hamur, ekmek

bitamana- ? (ilk a uzatılır)

bize- (e uzatılır)- biraz

bizel- (e uzatılır)- biraz, azcık (zaman için kullanılır)"Bizel otuduk."

bobal- vebal. Bobalı boynuğa: vebali boynuna

boca- (o uzatılır) bu gece

boduç- 1. küçük su güğümü, 2. kısa boylu ve topuluca ("boduç gız")

bonduruk- boyunduruk

bon- (o uzatılır) bugün

bostan- hıyar

boşanmak- hayvanın başlığından, koşum takımından veya bağından kurtulması

boyna- sürekli

boz- gri, sürülmemiş toprak

böbek- bebek

böğrek- böbrek

bökelek- hayvan sineği. "Bökelek tutmak" hayvanın sineğin verdiği rahatsızlıkla koşuşturması

bölertmek- gözünü, akı iyice belirecek biçimde açmak

börtük- haşlanmış

buğ- sıkıntı ("buğ geldi" sıkıntı bastı anlamındadır)

buğalmak- bunalmak

bulgurcuk- küçük taneli dolu

bunuçut- (ikinci u uzatılır) bunun için, bu nedenle

buruntu- sancı, kolik tarzında ağrı

buymak- çok üşümek

buynuz- boynuz

buzo- (o uzatılır) buzağı

büber- biber

büğdey- buğday

bürük- örtü, başı örten şey

büşürgeç-buğday, mısır, fasülye, varsa nohut karıştırılıp suda pişirilerek yapılan yemek


C

campil- el fenerinin ampulü

can alıcı- Azrail, ölümcül hastalık

canavar- kurt

carcur- tabanca şarjör

cazu- cadı

cebiş- yaşını doldurmuş dişi keçi yavrusu

cedit- yeni kelimesini kuvvetlendirmek için kullanılır ("cedit yeni" yepyeni

cez- (e uzatılır) çeyiz

cemek- üvendirenin diğer ucuna takılan, sabanın çamurunu atmak için kullanılan alet.

cenber- kadınların başörtüsü, eşarp

cerek- ince ve uzun köknar sırığı

ceylan- (cereyandan bozma) elektirik. "Ceylanna kesildi" elekti,rik kesildi demektir.

cılbak- çıplak

cılbanmak- soyunmak

cılga- genellikle hayvanların geçtiği dar yol, patika

cırcır- fermuar

cırnak- tırnak

cıvrışmak- buruşmak

cice- kız kardeş

cicik- meme

cilüm- kumlu toprak

cimcüklemek- çimdiklemek

cincile- iyi cins mantar ("cincile mantarı gibi" kızların güzelliğini anlatmak için kullanılır)

cingan- çingene

cini- sarımsak dişi

coruk- zayıf, gelişmemiş

cöz- (ö uzatılır) ceviz

cuap- cevap

cücük- 1.civciv ; 2. erkek çocuk cinsel organı

cüngül- erkek cinsel organı (çocuklar için kullanılır)

cüz gitti- az kalsın


Ç

çal- (a uzun okunur)tarlalarda bir araya toplanmış taşlardan oluşan yığın

çakıldak- koyunların arka bacakları civarındaki yünlerinde biriken dışkı tortusu

çalkamak- çalkalamak

çalmak- 1. sürmek (merhem, koku, yağ). "mehlem çaldım."; 2. mayalamak (yoort çaldım).

çaltu- çalı ("çaltu tikeni")

çamdu- kerestenin çivisiz, birbirine geçirilme yöntemiyle yapıldığı evlerde  odanın içinde duvarların birleştiği yer, köşe

çangılmak- kafa üstü yere düşmek

çar/çara- çarşaf (kadın giysisi)

çarlak- şelale

çatmak- karşılaşmak, rast gelmek ("eşee satduk, belaya çatduk")

çekmek- 1. tahılları değirmende öğütmek ("bizee dene çekdüdüm") 2. dişi hayvanlar için çiftleşmesini sağlamak ("düveyi çekdük")

çekiş etmek- (kadınlara arasında) ağız dalaşı yapmak

çekişmek- azarlamak, çıkışmak

çelpeşük- karışık

çemkürmek- (daha üst statüde birine)sert cevap vermek

çepellü- içinde çöp parçaları, yabancı ot vs. olan, karışık

çezmek- çözmek (düğüm vb.)

çığdumak- fırlatmak, "aklını çığdumak" delirmek anlamına kullanılır.

çığırmak- bağırmak, yüksek sesle söylemek ("hoca ezen çığırdı mı?")

çığrışmak- yüksek sesle bağrışmak

çığsımak- nemlenmek

çıkı- küçük bez torba, para kesesi

çımka- çinko

çıngışmak- batıcı tarzda ağrımak

çıtak- fiyakalı

çilemek- serpiştirmek ("yoka ekmeen üsdüne su çiledim")

çilik- kadın cinsel organı (küfür olarak ".mını çiliğini .iktiğimin ..." vb biçiminde kullanılır.)

çimmek- yıkanmak, banyo yapmak

çirpi- küçük dal parçaları

çit- (i uzun okunur) çekirdek

çite- örgü örerken kullanılan kısa, madeni şiş

çite- örgü örmek için kullanılan küçük şiş

çitimek- mısırı somağından ayırmak, fasülyeyi kabuğundan ayırmak

çokmak- havlamak

çon- kalça, kaba et

çor- aşırı tuzlu

çotuk- meşe kökü

çölmek- çömlek, toprak tencere

çönmek- oturmak

çöğdürmek- işemek

çöğür- dikenli bitki

çökü.- kadınların yazmalarının altına bağladıkları bir tür örtü

çöpür- keçi kılı

çördük- küçük yabani armut ("göğnü çördük")

çörle- su oluğu

çükündürük mancarı- bir tür şeker pancarı. Yapraklarından aş, kökünden pekmez yapılır.



D

dacanuk- (a uzatılır) işte orada

dağnamak- kınamak, ayıplamak, alay etmek

dakışmak- ağız dalaşı yapmak ya da kavga etmek, inatlaşmak

dammak- damlamak

dastar- dokuma sofra bezi

davranmak- aniden hareket etmek

davun- taun (veba, bulaşıcı hastalık). "Davun çıkasıca/tutasıca" taun hastalığına yakalansın anlamında beddua.

dayak- değnek

dayre- daire (bina, kuruluş, makam odası anlamında)

de da- (e ve a uzatılır) işte orada

değme- normal, sıradan şey. ("Değmeyi beenmiyen düğmeye mutaç olu.")

dehlemek- gizlice gözetlemek

dek durmak- uslu durmak

dem- aybaşı kanaması

dengilmek- devrilmek, yıkılmak

depboy- depo'dan bozma

depeleme- taşacak şekilde, boş yer bırakmaksızın doldurma

depmük- tekme

deste- biçilmiş ekinlerin bir araya toplanarak kağnıya yüklenebilecek büyüklükte hazırlanmış hali

dıkız- sıkışık

dırga- alıngan, mızmız, sürekli sorun çıkaran

dımo- (o uzun okunur)nezle

dısdıbuk- cascavlak ("dısdıbuk galmak": saçları sıfıra vurdurmak)

dışaru başlu- (erkekler için) çapkın, eşinden başka kadınlarla ilişki içinde olan

dibit- köpekleri çağırmak için tekrarlanarak söylenen bir söz

dilce- yabancı dil ("adamların ne dedüünü annayanmadım, dilce gonuşuyodula")

dirlük- geçim ("dirlük etmedile": iyi geçinmediler, "dirlüksüz": geçimsiz)

dikme- içgüveyisi

dirlik edememek- anlaşamamak

dirliksüz- geçimsiz.

ditmek- yünü tellere ayırmak, bir şeyi elle çok küçük parçalara ayırmak, gagalamak

dişek- değirmen taşına diş açmaya yarayan demir alet

dişemek- değirmen taşına diş açmak, keskin hale getirmek ("demeni dişedük")

dişini dişemek- süt dişlerini dökmek

dişo- (o uzatılır) değirmen taşına diş açmaya yarayan demir alet

diyelmek- ayakta durmak, dikilmek

dizeme- cereklerin belli aralıklarla ve birbirine paralel olarak kullanılmasıyla yapılan çit

dobiri- köpek yavrusu, enik

doğmak- donmak

dokuz cicik- dişi köpek

dolukma- dokunsan ağlayacak halde olma

domadizme- romatizma

dökmek- sebze/meyve ürün vermeye başlamak ("gagakla ta dökmemiş")

döng üstüne-

döşek- yatak

dulga- yağmur, güneş ya da rüzgârın etki yapamadığı kuytu yer, saklanılacak yer, ağaç, bina gölgesi, gölge

duncukmak- ateşin alev almayıp tütmesi

düğür- evlenen kızın/erkeğin babalarının birbirlerine göre durumu

düğürcü- kız istemeye gidenler ("...'nın gızına düğürcü gidiyala", "düğürcü başı")

düğürşü- evlenen kızın/erkeğin analarının birbirlerine göre durumu

dürmeç- yufka ekmekle yapılan dürüm

dürmek- (kaşlar için) çatmak

düşgü- kapı mandalı ?

düven- döven



E

ecük- (ilk e uzun okunur)azcık

eferim- aferin

efeyük- üveyik kuşu

eğcük- azıcık

eğrek- koyunların yaz günlerinde yattığı yer

eğşi- ekşi. Acı eriğin kaynatılması sonucunda elde edilen koyu pekmez-marmelat kıvamında yiyecek. Sıcak yaz günlerinde sulandırılak içilir, mısır ya da yarma çorbasına katılır.

ekleşmek- musallat olmak, taciz etmek

ekti- yetim

elekci- çingene ("Elekciden paşa yapmışla, ah gasnak dağı demiş")

elenter- anahtar

elentü- eğrelti otu

eletmek- iletmek, götürüp vermek

ellem- (ikinci e uzatılır) herhalde

elleme- müdahale etmek, elle dokunmak ("elleme bakalım, napıcak?"

Ellez- İlyas ("Ellezin gızı yingem")

elsinme- yabancı sayma

emen- bitki dikmek için hazırlanan yer

emüşük- aynı anneden süt emmiş, süt kardeş

en- (e uzatılır) üst baş, kıyafet. "Enimi çıkadım"

enteri- entari (gömlek anlamında kullanılır)

ersün- hamur kesmeye, tekneye yapışmış hamuru kazımaya yarayan demirden yapılmış ağzı geniş bir tür spatula.

eserük- sara hastalığı

eşgere- (muhtemelen aşikareden bozma) açıktan, alenen

eteki- öteki, diğer ("etek ev": yan oda)

evermek- evlendirmek

evlek- küçük tarla

evmek- acele etmek. "Çok even geç bızılar"

evsük- eksik

ezen- ezan



F

fakır- fakir

fanmak- geçmek, sönmek ("yüreem fanmış": kendimdem geçmişim)

fasille- fasulye

fenikmek- açlıkdan bayılacak gibi olmak ("yüreem fenikdi")

fendek- hendek

ferik- yumurtalamaya başlamamış tavuk

feslek- fesleğen

fırdolayı- çepeçevre

fırkıl- bir tür meyve püresi

fıslık- 2. ıslık (horan fıslığı), 2. fıstık

fışıramak- yemeğin gaz kabarcıkları oluşacak biçimde ekşimesi, bozulması

fışgı- hayvan dışkısı

fışkın- ağacın dibinden süren ince dal

firek- frengi. "Fireğe sataşacasıca" (frengi hastalığına yakalansın) şeklinde beddua, "fireklü" (frengili) şeklinde hakaret olarak kullanılır.

fisil- tohumdan biten küçük soğan

fiydümek- atmak, fırlatmak

foni- huni



G

gabala- götürü usulü

gabat- (ikinci a uzatılır) kabahat

gacemer- becerikli

gagak- patates

gağırmak- öküsürerek balgam çıkarmak

gağruk- sık sık gağıran kişi

gala- (ilk a uzun okunur) kadınlar (muhtemelen 'karılar'dan bozma)

galak- çene altı, boğaz ("adamın galaana çökdüm": yere yatırıp boğazını sıktım)

galesör- karoser

galın- (kişiler için) zengin, hatırlı ("irahmetlü galın adamıdı")

galuk- 1. orman kesilerek açılmış arazi; 2. evde kalmış kız

gamiş- (genellikle hayvanlar için) penis

gan- (a uzatılır) karın

ganı geniş- (a uzatılır) aşırı hoşgörülü

gandil- kalas

gancık- 1. dişi köpek, 2. dönek kişi

gapcuk- taneli bitkileri kabuğu, sünnet derisi

gara yer- mezar ("gara yere dolasıca" şeklinde bir beddua vardır.)

Garagış ayı- Aralık

garanuk- karanlık (Garanuk Dere- Yukarıkoçlu'daki derelerden birinin adı)

garar etmek- kararlaştırmak

garban- ince tahtadan bükülerek, silindir biçiminde yapılmış kutu

garcaşmak- (boğaz için) rahatsız olmak, irrite olmak ("boğazım garcaştı")

garık- sebze dikilen yolak

gasıt demek- şakadan söylemek ("gasıt dedim, haydak!")

gatık- ayran

gaş- yükselti, tepe

gaşo- (o uzatılır) kaşağı

gave- kahve, kahvehane

gavil- sözleşme

gavlamak- derisi ya da kabuğu dökülmek

gavuç- kasık fıtığı olan

gavut- kavrulmuş undan yapılan tatlı

gayda- türkünün makamı, söylenme tarzı

gazal- kurumuş ağaç yaprağı

gedemen- kodaman

geğiş- geniş

geğle- lekan, karda yürümek için ağaç dalından yapılan halkayı iplerle muhkem hale getirilerek yapılan bir araç

geğneşmek- kollarını yana açıp derin nefes almak, gerinerek esnemek

gem- ekin demetini bağlamak için kullanılan gene ekinden yapılan ip

gevmek- çiğnemek

gevmük- çiğnenmiş şey, lokmanın yutulmadan önceki hali

gıdım- çok az (gıdımcuk: çok azcık)

gılibik- kılıbık

gıran- kıran, bulaşıcı hatalık ("gıran guyulasıca" bulaşıcı hastalıktan ölesice anlamında beddua)

gırbo- (o uzatılır)- kurbağa

gırkluk- koyun kırkma makası

gırmuzu- kırmızı, domates

gıro- (o uzatılır) kırağı

gısırak- kısrak, dişi at

gısmur- cimri, eli sıkı

gış- kış, kar

gıvrak- güzel, yakışıklı, şık

gıyımsuz- acımasız, zalim

gızmak- iyice ısınmak

gızışmak- sıkıcı bir araya getirilmiş bitkilerin, ıslaklık ve mikropların etkisi altında çürürken ısınması, hayvan, eş isteme zamanının gelmesi, şiddetlenme

gidişmek- kaşınmak

girebi- çalı, diken kesmekte kullanılan ucu eğritilmiş bir çeşit küçük balta

gocalmak- yaşlanmak

godak- husye, erbezi, testis

golarmak- vurur gibi yapmak, vurmak için kolunu kaldırmak, korkutmak

gomak- koymak ("... goduumun ....")

gonak- saçta oluşan kepek

gonfor- minibüs

gopça- düğme

gopuk- serseri

gozak- kozalak

göğnümek- meyvelerin kendi kendine fazla olgunlaşması, yumuşaması

göğün- gönül ("göğnüğün keyfi bilü")

göğülsüz- gönülsüz ("insan gocar, göğül gocamaz")

gölbez- köpek yavrusu

göresi gelmek, göreslemek- özlemek

görge- gölge

göt- anüs ("heladan çıkakana götünü yıka"), kıç, popo, kalça ("götünün gıymatunu bilü"), bir şeyin dibi ya da en alt tarafı ("havlunun götü"), cesaret (unu yapmak göt ister, göt!")

göt göte arka arkaya, peş peşe ("göt göte düşmüş gidiyala")

götlek- hakaret sözü, ibne, homoseksüel erkek

götü boklu- yeni yetme (hakaret olarak)

götün götün- yavaş yavaş arkaya arkaya gitmek

gövem- henüz yeşil ekin. Mavi gözlülere "gövem gözlü" denir.

gövermek- yeşermek, insanlar için kullanıldığında "morarmak". "Sabinin sookdan elleri gövermiş" çocuğun soğuktan elleri morarmış anlamına gelir.

göynek- fanila, iç gömlek

gözer- iri gözenekli kalbur

guduretden- Allah'ın güç ve kuvvetiyle, tabii

guluç- kulunç

gulak tözü- kulak arkasındaki çukur yer (buraya darbe almanın öldürücü olacağına inanılır)

guluk- küçük kulaklı

gundak- kedi yavrusu

gundaklamak- kedinin yavrulaması

gunnamak- yavrulayıp çoğalmak (eti yenmeyen hayvanlar için)

gurdalamak- kurcalamak

gursak- mide, karın. "Gursaksuz" ya da "Köpek gursaklu" şeklinde kullanıldığında düşüncesizce davranan anlamına gelir.

guyluk- kuyruk

guymak- dökmek, koymak

guytak- çukur

guz- güneş almayan yer ("guz düşmek")

Gücük ayı- Şubat

gücenmek- gıdıklanmak, huylanmak

gücünmek- can sıkmak, kahırlanmak

güğüz- gündüz

güp- küp

güvenmek- sevinmek

güyo- damat. Muhtemelen "güveyi"den bozmadır. Yaşlılar genç erkeklere "Gırmızu güyolar olasın" dileğinde bulunurlar



H

haçan- madem ki

halbur- bir tür kalbur

hamamlık- banyo

hamaylu- boyna asılan büyük muska

hambar- ambar

handal- fide yetiştirmek için iki ark arasında tohum ekilmiş toprak

hapas- avuç

hapcuklamak- avucuyla sıkıştırmak

harar- büyük çuval

haşlık- harçlık

hataş- ateş ("Hataş almaya mı geldin?" ziyareti kısa kesmek isteyenlere sitem için söylenir.)

havas- heves

havlu- avlu

havuz- hafız

haya- vücudun kasık, apışarası gibi gizlenen bölgeleri ("hayalarında çiban çıkmış")

hayat- evin altında hayvan ahırlarının önünde kalan geniş bölüm.

haylamak- seslenerek gitmesini, uzaklaşmasını, bir işi yapmamasını sağlamak

hayva- ayva

hebe- (ilk e uzatılır) heybe

helbet- elbette

heleki- iyiki

helki- kulplu ve kapaklı özellikle yoğurt mayalamada kullanılan bakır ya da aleminyum kap

herasıl- (a uzatılır) herhalde

heraza- her yer (herazam aarıya: her yerim ağrıyor)

hereni- çok büyük tencere

herk- sürülerek nadasa bırakılmış toprak

hevek- hevenk

hezetmek- (muhtemelen hazzetmekden bozma)hoşlanma, sevme

herk- sürülmüş tarla

hıcılayuk tutmak- hıçkırık tutmak, boğmaca hastalığı

Hıdırellez ayı- Mayıs

hıncıklamak- hınçlanmak

hırlak- hırıltılı soluyan, akciğeri hastalıklı

hırman- harman

hırtmuk- gırtlak

hısta- hisse

hıstedetmek- hissetmek

holluk- folluk

holtan- geniş, bol (elbise için "holtan gibi" şeklinde kullanılır)

honçuk- gizli saklı biçimde biriktirilen şeyler

hoter- fötr şapka

hotmak- eşek yavrusu

hotuk- sıpanın büyüğü

horaz/horuz- horoz

hökeleklü-   

höllük- eski beşiklerde bebeğin idrarının toplandığı küçük çömlek kap

hucu- fıçı

hursat- fırsat, ruhsat

hurun- fırın

huylanmak- kuşkulanmak


I

ırkılmak- duraksamak

ıslah- iyi, güzel. "Bek ıslah" çok iyi anlamında kullanılır.

ışgun- filiz

ışımak- güneşin doğup ortalığı aydınlatması ("ışımış")

ışmar- el, göz ya da başla yapılan hareket


İ

İbik- İbrem'in kısa söylenişi

İbrem- (e uzatılır) İbrahim

içinden fikirlü- içten pazarlıkçı, sinsi, hesapçı

iki cannu- yüklü, hamile

ilençe- (ilk e uzatılır) küçük leğen

ilmek- iki parçayı birbirine zayıf bir biçimde (örneğin teyelle) tutturmak

ilkmek- az az olan şeyleri biriktirmek, toplamak

irat- (a uzatılır) rahat (irat lokumu)

irediye- radyo

irfitün- "irfitün gibi" şeklinde aşırı soğuk esen rüzgar için kullanılır

iyeşmek- istenilen bir işi duymamazlığa, anlamamazlığa gelmek ya da başkasının üzerine yıkmaya çalışmak

isano- (i ve o uzatılır) insanoğlu

istifar (etmek)- istifra, kusma

işedük- idrar, sadır, sidik

itü- çok. Soğuk için kullanılır. "İtü sook va" Çok soğuk var

iyo- (o uzatılır) eğe

iyo kemüğü - kaburga

izirap etmek- ıztırap çekt.rmek, sıkıntı çıkarmak



K

kakmak- itelemek, (hayvan)tos vurmak ("İbiğin çocuunu öküz kakmış"

kakmuk- darbe, yumruk ("kakmuk yemek"

kefter- hakaret için söylenen bir söz (ihtiyar, cadı, bunak, moruk, yaşlı manda anlamına gelebilir)

kelem- lahana. "Ak mancar" da denir.

kelik- çobanın hayvanlarıyla birlikte kaldığı küçük barınak

kemüre- hayvan gübresi

kendürük- hamur tahtasının altına serilen deriden yapılmış yaygı

kepelek- kelebek

kepüç- ağız için kullanılan olumsuz anlamlı bir sıfat "kepüç aazlu"

kerc etmek- sitem etmek, aksine konuşmak

kertmek- çentiklemek

kertük- çentik

kese- kısa, kestirme yol. Kese gitmek, kese düşmek şeklinde kullanılır.

kesek- parça (bi kesek ekmek")

kesgüç- yufka çevirgeci; sac üzerindeki yufkayı çevirmeye yarayan, tahtadan yapılmış, yassı bir araç

kesmük- sigara izmariti, yenilen meyvenin arta kalanı

kesdenkele- kertenkele (yeşil renkli olanlara yeşilistan da denir)

keşik- nöbet, sıra

kevük- dalları aşağı çekmek ya da hayvanları bacaklarından yakalamak için kullanılan ucu ters V biçiminde sopa

kez- köşe ("başını tereen kezine vurmuş")

kınık- burunda anormallik nedeniyle sesi bozuk kimse

kiren- kızılcık

Kirez ayı- Haziran

kişelemek- tavuk vb. hayvanları kiş kiş diyerek uzaklaştırmak

koşmak- sürmek, kullanmak (araba koşmak: otomobil kullanmak)

kömüş- camız, dişi manda

körsenük- sönük, donuk, az pırıltılı

kundak- kedi yavrusu

kurumlanmak- böbürlenmek

köstü- köstebek

küfrez- uğrak olmayan yer

kükner- göknar ağacı

külaşır olma- tuz-buz olma, çok sayıda parçaya ayrılma, dağılıp gitme

külük- kulukça tavuk

kümsümek- rutubetli kokmak

kürümek- toprak, kar vb. şeyleri kürekle bir araya toplamak, küremek

kürtük- kuytu yerde toplanmış kar yığını

küsgü- 1. taş sökmekte kullanılan kalın, uzun demir. 2. ocaktaki ateşi karıştırmakta, odun itmekte kullanılan kalın ağaç

küsgüç- bitki kökü çıkarmakta, toprağı kazmakta kullanılan ağaç ya da demir araç.


M

mada- iştah, yeme isteği ("madam almıya")

madenüz- (a uzun okunur) maydanoz

mahna- bahane

makat- sedir

mal- büyük baş hayvan

mamalak- enayi, aptal anlamında aşağılayıcı söz

mamele- (a uzatılır) nikah (muamelesi), resmi nikah

mafaza- muhafaza

mancar- pancar (mancarın üç türü vardır: çükündürük mancarı, gara mancar, ak mancar)

mangaş- cımbız, pens

mani- hem ("Mani ağlar, mani giderim": hem ağlar hem giderim.)

mapisane- hapishane

maraz- hastalıklı kişi

mazin- (a uzatılır) müzezzin ("gara mazin" bir lakap)

meçcana- zorla (lügatta meccani bedava demektir, Yukarıkoçlu'da ciddi bir anlam kaymasına
uğradığı görülmektedir)

mefat- vefat

meğimsimek- (muhtemelen mühimsemektan bozma) önem vermek

meh- buyur al

mencilis- meclis, TBMM

menek- kedi yavrusu

mengenez-  kendir saplarının kabuk kısmını kırarak lifleri ortaya çıkaran bir araç

meramat- merhamet

mesmele- besmele

mesmelesüz- işe yaramaz kişi (muhtemelen anne rahmine düşerken besmele çekilmemiş anlamındadır)

metel- bilmece

Meyram- Meryem

mezer- mezar

mezellik- mezarlık

mıdara- iyi yerleşmemiş, eğreti

mık- mıh, çivi

mındar- (muhtemelen murdardan bozma)kesim yapılmadan ölen, eti dince haram olan hayvan, kirli, pis

mınık- burundan konuşan

mısmıl- ölmeden kesilen, eti dince helal olan hayvan (muhtemelen kesilirken besmele-mesmele- çekilmiş anlamındadır)

mıtırıp- cimri

mıtlak- mutfak

mızırdamak- mızmızlık edip durmak

mida-mide

midaresüz- minnetsiz

mindik- ufacık, küçücük ("ağlama mindük/anan gelü şindük")

minük- saç örgüsü

mintan- yakasız gömlek

misefür- misafir

motur- traktör

moymul- .....  ("moymul goyun")

muhanet- iyilik yapmayı sevmeyen, kötü, adi, ters, hain kimse

muşma- yumruk

mülevez- gevşek, ağır iş yapan kimseşer için kullanılan bir sıfat

müzümsüz- (ikinci ü uzatılır) lüzumsuz



N

nalet- lanet

namazlo- (o uzatılır) namazlık, seccade

nasibet- münasebet

nefes- nazar değmesi

Nezla- Necla

niza- tartışma ("niza etdük")

nudul- üvendirenin ucundaki sivri metal parçası

nusga- muska



O

odalamak- gerdeğe sokmak

oğmak- onmak (eksiği kalmayıp gönül ferahlığına ermek, mutlu olmak, mesut olmak)

okloç- (ikinci o uzatılır) oklava

okşamak- benzemek, andırmak

okumak- davet etmek

Orak ayı- Ağustos

oyurgamak- seyrek seyrek dikmek


Ö

öğürmek- kusarken veya kusacak gibi olurken “öğürtü” sesi çıkarmak

öğürsemek- (dişi hayvanlar için) çiftleşmek istemek

öğürsek- çiftleşmek isteyen hayvan ("öğürsek düve")

öğsü- ucunda ateş sönmemiş olan dumanlı odun parçası

öğsüz- öksüz

öllün körü- (birinci ü uzatılır) elinin körü (bıktırıcı, usandırıcı durum karşısında kullanılan bir azarlama sözü.) "öllün körü, sinniğin mıkı" şeklinde bir kullanımını da duydum.

öndere- üvendire

örük- hayvanların otlaması için bağlandığı uzun yular

örüm- hayvanların gece otlatılması

ötürmek, ötürük olmak- ishal olmak (daha çok hayvanlar için kullanılır)

övey- üvey

özemek- yoğurdu ayran yapmak için karıştırarak suyla inceltmek


P

paçur- bakımsız, üstü başı dağınık

pakla- fasulye

palazımak- büyümek, serpilmek, canlanmak, palazlanmak

paldım- semerin öne kaymasını önlemek için eşeğin kuyruk altından geçirilen kıl kemer ya da kayış

pançak- ağaç ya da bitkileri kök dalları (pançak atmak: kök dalları vermek)

panga- banka

parkak- bakraç

partal- palavra

pasa- hem, bir yandan ("pasa yidi, pasa gonuştu")

pasak- (muhtemelen basaktan bozma) merdiven

pavkurmak- ...

pavruka- fabrika

payınsıma- kaale alma

pazar ekmeği- çarşıdan alınan ekmek

pazar günü- Çarşamba (Alaçam'da pazar kurulan gün)

penek- bkz. tömek

peket- paket

perekente- perakende

peş- çapraz

peşgül- (peşkirden bozma) havlu

peştanbal- peştamal

pılıçga- avanta

pırız- çoban yamağı

pırsımak- (sebze-meyve için) buruşmak, pörsümek, solmak (pırsık- pırsımış şey)

pırtu- giyim eşyası, ("pırtı görme" düğün öncesi gelin için giysi satın alma)

pısmak- sinmek

pısuk- çekingen

pıtırak- dikenli tohumu giysilere, hayvan tüylerine yapışan bir ot

picikmek- kuşkulanmak

piçtan- piç, gayrimeşru ilişiden doğmuş

pin- tavuk kümesi, "pinek/pinnik" de denir

pirket- briket

pisik- kedi

poğ- bohça

pontul- pantalon

popak- külah

popara- dayak yemek, azar işitmek

porasa- pırasa

posdal- ayakkabı

pörle- kurna

pözü- hamurun yassıağaçta açılmadan önce küçük top biçimindeki hali

puar- pınar

puşta-tomruğun kenarından çıkarılan bir yanı düz bir yanı yuvarlak ve kabuklu tahta

puut- kavrulmuş un

pür- göknar ya da çam ağacının kurumuş iğne yaprakları üzerinde bulunan dalı. Kolayca tutuştuğu için ateş yakmakta kullanılır. Yukarıkoçlu'da "Pür köylerin ipregazıdu" derler.

püsküt- (ikinci ü uzun okunur) bisküvi



S

sadır- sidik, idrar

sal- 1. hasta ya da ölü taşınan sedye; 2. yamaç, etek ("dağ salı" ifadesinde geçer; dağ köylerini anlamındadır.)

salak- hayvanların yazın yattıkları dört yanı çevrili, üstü açık yer

Salik- Salih

samaruk- sersem, aptal, bön

samsak- sarımsak

samuramak- uykuda konuşmak

sapa- yol üstü olmayan, işlek olmyan, tenha, ıssız

sasuk- tatsız tuzsuz

say- tabaka biçiminde yassı taş

saya- koyun ağılı

sede- sade, sadece

sef- yanlış, hatalı (muhtemelen "sehiv"den bozma)

seğirtmek- koşaradım gitmek

sehem- (birinci e uzatılarak okunur) pay (Bi sehem Zondololara iki sehem Gızılolara ...)

sekmen- alçak ayaklı, arkalıksız iskemle; tabure

selbes- serbest

seme- sersem

sendiremek- sendelemek, dengesini kaybedip düşecek gibi olmak

Seyin- Hüseyin

sırnaşmak- rahatsız edecek biçimde bir kimseden sürekli istekte bulunmak

sırtarmak- sırıtmak

sıtkı sıyrılmak- yılmak

sıtkınan- dikkatlice

sıvatlamak- el içi ile bir şeyi düzler gibi yapmak

sifte- (muhtemelen siftahtan bozma) ilk, ilk defa, önce

simeç- (i uzatılır)saklambaç

simek- (i uzatılır) saklanmak, sinmek

sivgüç- fideleri dikmek için toprakta delik açmaya yarayan svir uçlu ağaçtan mamül alet

siyek- sinek

soğna- sonra (undan soğnacuuma eycüüme")

sokum- bir ısırşta yenecek kadar ("bi sokum ekmek")

sokur(d)anmak- kızgın kızgın söylenmek

soluğan- nefes darlığı olan

somak- taneleri alınmış mısır koçanı

sormak- emmek

soygun- ölünün üzerinden çıkarılan giysi, "soygun çıkasıca" şeklinde beddua olarak kullanılır)

soymuk-

sökel- hasta? ("hasta sökel var mı?")

sövelmek- ayakta durmak, dikilmek

söye- bina yapımında kapı yerlerine konulan büyük taş

söykünmek- dayanmak, yaslanmak

susa- şose

suvatlamak-  elin iç tarafıyla bir şeyi düzler gibi yapmak

südük- 1. sidik, 2. döl

sümeyt- sima, bir kişinin yüzünün görünümü

sütkem olmak- nezle olmak

süyem- iyice açılmışken baş parmak ucu ile işaret parmağının ucu arasındaki mesafe

süzmek- bir süre dikkatlice bakmak


Ş

şarapgana- pekmez yapılırken meyve suyunu posadan ayırırken kullanılan oluk

şargada- şımarık, yaramaz çocuk

şikürsüz- çirkin, kılıksız

şinik (birinci i uzatılır) . tahıl ölçü birimi (bir teneke yarısı:8 kg)

şindük- şimdi, hemen

T

taf taf- nöbet nöbet, aralıklarla (yamur taf taf yağıya; sabi taf taf yangulanıya)

tam- ahır

tebelleş- musallat

tecir- (tacirden bozma) hayvan alıp satan

tecirba- tercübe

teçcal- (deccaldan bozma) fitneci

tehne- tenha

temellü- tamamen

temşüt- temcit, sahur yemeği

temüro- temriye, deri hastalığı

tentene- dantel

tentürüz- titiz, temiz, düzenli, derli toplu

tenyare- teyyare, uçak

tepsük- tesbih

terek- raf

tevek- kabak bitkisinin taze uç dalları (haşlanarak "tevek aşı" yapılır)

tevgülü- sözlü, nişanlı

tez- çabuk, hızlı ("tez ol")

teze- muhtemelen "taze"den bozmadır. Bir olayın yakın zamanda
olduğunu anlatmak için kullanılır. Örnek: "Anşa Garı teze geldi" (Ayşe Kadın kısa
süre önce geldi).

tezek- sertleşmiş toprak parçası

tıkka- takke

tımar- dayak, patak (tımar atmak: dövmek, pataklamak)

tılar- beşikte kullanılan, yelliğe denk gelen kısmı delik yatak (yellik meddesine bakınız)

tırampa- değiş tokuş

tırık olma- ishal olma

tiken- diken

tiliz çuval- kendir ipliğinden yapılmış çuval

tirengiz- temizlik konusunda titiz

tosbo- (ikinci o uzatılır) kaplumbağa

tok- (o uzatılır) tavuk

tokmak- (fiil) çarpmak, sertçe değmek, dokunmak

tokumak- dövmek; değnekle vurarak meyveleri ağacından düşürmek

topuz- eli, ayağı büzüşmek ("topuz galasıca")

töbe- tevbe (kızgınlık-şaşkınlık anında kullanıldığında ikilenir ve ö uzatılır -tööbe, tööbe-, tevbe et anlamında kullanıldığında ise ö kısadır -töbe de!-)

tökezimek- tökezlemek, ayağı dolaşmak

tömek- kümes veya ahır gibi binalarda küçük, eğreti pencere

tönbülmek- yuvarlanıp yatmak

töngel- döngel, muşmula

töremek- türemek, ortaya çıkmak, çoğalmak

tufa- çene kemiği ("tufalarını muşmalamış")

tuluk- yanak, avurt

tutar- sara hastalığı

tüğ- düğüm

tüğlemek- düğümlemek

tüğmek- düğüm

tüken- dükkan

tükmük- tükürük

tüsülemek- tütsülemek



U

ufalamak- ovalamak

uğramak- bir yere gitmeye niyetlenmek, yola çıkmak ("Alaçam'a uğraduk.")

uğunmak- acıyla kıvranma

u gada- o kadar

uğra- ekmek yapılırken hamurun yapışmamasını sağlamada kullanılan birazcık un

urba- elbise

ustun- evlerde çatının ortasına konulan makasları bağlayan ana direk

usul- yavaş, sakin, sessiz

uşak- 1- genç erkek ("karayağızın esmerisi, büğdey tennü bi uşak"), 2- bir sülalenin erkekleri ("Zondallu uşağı", 3-hey, yahu vb. anlamında seslenme ünlemi

uvarmak- 1-onarmak, 2-(mecazen) pataklamak, dövmek

uymak/uylamak- sataşmak



Ü

üçürdüm- üçte bir ortaklık

üra- (ü uzatılır) rüya

ürgelemek- sallamak (genellikle beşik için ya da beşiğe belenmiş bebekler için kullanılır)

üsdüne varamamak- bulamamak ("goduumun üsdüne varamıyom" yaşlı bir kişinin hafızada meydana gelen zayıflama nedeniyle bir yere koyduğu bir eşyayı bir süre sonra aradığında bulamamasını anlatmak için)

üşengeç- tembel, iş yapda ağırdan aldıran

ütmek- (ü uzun okunur) öğütmek

ütülemek- bir şeyin üzerindeki kıl ya da tüyün ateşle yakılması

üykü- uyku

üzülmek- 1. yırtılacak kadar eskimek, 2. bitip tükenmek ("ardı üzülmek")



V

vakıt- vakit

vakıtsız olmak- kendini kötü hissetmek

var- haydi, durma ("var git" biçiminde kullanılır)

variyetlü- zengin



Y

yabuç- biçimsiz, eğiri büğrü

yal- hayvan yemeği (pişirelerek verilen yem)

yalak- hayvanların su içtiği ağaç kap

yalduruk- eğri, yılmış nesne

yal gibi- tatsız, tuzsuz

yaluğuz- yalnız

yama- bayır yerdeki arazi

yan yinge- yengeç

yangu- ateş(insan için), yangulanmak- ateşi yükselmek

yangubaz- aksi, yan çeken, düzenbaz

yanpirik- eğrilmiş, eğri, yan, çarpık

yanuç- açılmıç hamurun içine peynir, soğan, ıspanak vb. konularak yapılan bir çeşit sac böreği

yarsımak- hoşuna gitmek, beğenmek

yaslaç- (ikinci a uzatılır)ekmek yapılırken kullanılan yassı ağaç

yavan- katıksız ("yavan yaşık, ne bulduysa yidi")

yasu- yatsı

yavan yaşık- az çok, iyi kötü, Allah ne verdiyse ("yavan yaşık ne varsa yidile")

yaymak- hayvan otlatmak

yaylım- mera, hayvan otlatılan yer

yazu- otlak

yeğin- çok beğenilen, üstün nitelikli, çok iyi, çok güzel

yelek- kuş kanadı, kuş kanadından yapılan ve ekmek vb. şeyler üzerine sıvı yağ sürmek için kullanılan gereç

yelikmek- şımarmak, yaramaz hareketler yapmak

yellik- beşikte çocuğun idararının toplandığı topraktan mamül bir tür testi

yemiş- incir

yengil- hafif

yennemek- dişi hayvanların yavrulamaya yakın göğüslerinin büyümesi

yenürce- gittikçe genişleyen yara (muhtemelen frengi fastalığına bağlı). "Yenürce yiyesice" şeklinde beddua olarak kullanılır.

yerişmek- erişmek, ulaşmak

yeşilistan- yeşil renkli kertenkele

yılmak- bozulmak, eğrilmek

yıluk- şaşı

yirük- yırtılmış, güzelliği bozulmuş ("yirük aazlu" deyiminde geçer)

yoğsuz- yoksul

yok-  leke, iz, kalıntı, bulaşık ("Çanakta hoşaf yoku varımış")

yoka- yufka, ince, sığ

yuğlanmak- yuvarlanmak

yuntu suyu- bulaşık suyu

yuurmak- yoğurmak

yüklü- gebe, hamile

yülümek- tıraş etmek

yürek- mide ("yüremin azı yanıya" İngilizce'deki "heartburn"ün tam karşılığı olması ilginç!)

yüzek depmek- yüzmek




Z

zabak- sabah (zabaanan- sabahleyin)

zan- (a uzun okunur) sahan

zanca geçmek- ihanet etmek (evlilikte)

zar- (a uzun okunur, muhtemelen zahirden bozma) galiba, sanırım ki

zavzu- sebze

zayır-  zahir, elbette, şüphesiz ("gelü zayır")

zebella- dev, büyük

Zehmeri ayı- Ocak

zeklenmek- karşısındakinin sözü ve davranışı ile alay etmek, taklidini yapmak

zellet- lezzet

zerze-demirden yapılmış kapı kilidi

zevle- zelve, öküzün boyunduruktan çıkmaması için boynunun iki yanından boyunduruğa, aşağıya doğru geçirilen çubuk

zeyinsüz- (muhtemelen zihinsizden bozma) düşüncesizce davranan

zivildemek- vücut yüzeyinde bit, pire (gibi) gezinmek

zivir- içi daralmak, ashabı bozulmak, sinirlenmek anlamlarına gelen zivir darlığı yapmak, zivri daralmak deyimlerinde geçer

zoba- soba

zopa- sopa, dayak

zolcan- (o uzatılır) solucan